नवी दिल्ली : पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या नोटाबंदीच्या घोषणेला पाच वर्षे झाली. 8 नोव्हेंबर 2016 रोजी पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी देशात नोटाबंदीची घोषणा केली, त्यानंतर त्याच दिवशी मध्यरात्रीपासून 500 आणि 1000 च्या नोटा चलनातून बाद करण्यात आल्या. नोटाबंदीनंतर या पाच वर्षांत किती बदल झाले ते जाणून घेऊया?
आकडेवारीवर नजर टाकली तर नोटाबंदीच्या पाच वर्षानंतरही देशात चलनी नोटांचा ट्रेंड वाढत आहे. तथापि, यासह डिजिटल पेमेंट देखील वेगाने वाढत आहे आणि लोक कॅशलेस पेमेंट पद्धतीचा अवलंब करत आहेत.
नोटाबंदीमध्ये 500 आणि 1000 च्या नोटा बंद करण्यात आल्या होत्या. काही दिवसांनी सरकारने 2000 रुपयांची 500 ची नवीन नोट जारी केली. त्यानंतर 200 रुपयांची नोटही चलनात आली.
नोटाबंदीनंतर पुढचे अनेक महिने देशात घबराटीचे वातावरण होते. जुन्या नोटा जमा करण्यासाठी आणि नवीन नोटा घेण्यासाठी लोकांना बँकांमध्ये लांबच लांब रांगेत उभे राहावे लागले. यामुळे काळा पैसा संपेल आणि रोखीचे चलन कमी होईल, असे सांगण्यात आले.
रिझर्व्ह बँकेच्या आकडेवारीनुसार, नोटाबंदीपूर्वी 4 नोव्हेंबर 2016 रोजी देशात चलनात असलेल्या एकूण चलनी नोटांचे मूल्य 17.74 लाख कोटी रुपये होते. पण या वर्षी (2021) 29 ऑक्टोबर रोजी ते 29.17 लाख कोटी रुपये झाले. म्हणजेच, नोटाबंदीनंतर, मूल्याच्या बाबतीत नोटांच्या चलनात सुमारे 64 टक्के वाढ झाली आहे.
गेल्या एका वर्षाच्या तुलनेत, 30 ऑक्टोबर 2020 रोजी चलनात असलेल्या नोटांचे मूल्य 26.88 लाख कोटी रुपये होते. म्हणजेच कोरोनाच्या काळात गेल्या वर्षभरात नोटांचे चलन सुमारे ८.५ टक्क्यांनी वाढले आहे.
31 मार्च 2021 पर्यंतच्या आकडेवारीनुसार, देशात चलनात असलेल्या एकूण नोटांच्या मूल्यात 500 आणि 2,000 रुपयांच्या नोटांचा वाटा 85.7 टक्के आहे. तथापि, हे देखील खरे आहे की 2019-20 आणि 2020-21 मध्ये 2,000 रुपयांच्या नवीन नोटा छापल्या गेल्या नाहीत.
विशेषत: गेल्या आर्थिक वर्ष 2020-21 मध्ये चलनी नोटांच्या चलनात लक्षणीय वाढ झाली आहे. याचे कारण असे की, कोविड संकटाच्या काळात, अनेकांनी सावध राहून, पुढे कोणताही त्रास होऊ नये म्हणून बरीच रोकड काढून घेतली.
डिजिटल व्यवहारही वाढले
वृत्तसंस्थेच्या अहवालानुसार, या काळात देशात डिजिटल व्यवहारांमध्येही वाढ झाली आहे. क्रेडिट-डेबिट कार्ड, नेट बँकिंग, युनिफाइड पेमेंट इंटरफेस या सर्व माध्यमांनी डिजिटल पेमेंट वाढवले आहे. UPI देखील 2016 मध्ये सुरू करण्यात आले होते. ऑक्टोबर 2021 मध्ये, यामुळे सुमारे 7.71 लाख कोटी रुपयांचे व्यवहार झाले. या महिन्यात एकूण 421 कोटी व्यवहार झाले.
नोटाबंदीचा तात्काळ परिणाम झाला
नोटाबंदीमुळे रोख रकमेची कमतरता होती. 4 नोव्हेंबर 2016 रोजी देशात चलनी नोटांचे चलन 17.97 लाख कोटी रुपयांच्या पातळीवर होते. नोटाबंदीनंतर 25 नोव्हेंबर 2016 रोजी ते 9.11 लाख कोटी रुपयांवर आले. नोव्हेंबर 2016 मध्ये 500 आणि 1,000 रुपयांच्या नोटा चलनातून बाद केल्यानंतर, लोकांकडे असलेले चलन, जे 4 नोव्हेंबर 2016 रोजी 17.97 लाख कोटी रुपये होते, ते जानेवारी 2017 मध्ये 7.8 लाख कोटी रुपयांवर घसरले.
सिस्टममध्ये पैसे परत
रिझर्व्ह बँकेच्या 2018 च्या अहवालात असे सांगण्यात आले होते की, नोटाबंदीनंतर सुमारे 99 टक्के चलन सिस्टममध्ये परत आले. एवढेच नाही तर प्रॉपर्टीसारख्या अनेक क्षेत्रातही रोखीचे व्यवहार कमी झालेले नाहीत. डिसेंबर 2018 आणि जानेवारी 2019 मध्ये रिझव्‍‌र्ह बँकेने सहा शहरांमध्ये केलेल्या प्रायोगिक सर्वेक्षणातून असे दिसून आले आहे की लोक नियमित खर्चासाठी व्यवहारांपेक्षा रोख रकमेला प्राधान्य देतात.
