Right to Information Act Section 1 : माहितीचा अधिकार अधिनियम 2005 मधील कलम 1 काय सांगते? या लेखात आपण RTI Act Section 1 चे उद्देश्य, कार्यक्षेत्र व महत्त्वपूर्ण मुद्दे समजून घेणार आहोत.
लोकशाहीमध्ये पारदर्शकता व उत्तरदायित्व हे शासनाचे मूलभूत आधारस्तंभ मानले जातात. भारताच्या संविधानात नागरिकांना अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचा हक्क दिला आहे आणि याच हक्काचा विस्तार म्हणून “माहितीचा अधिकार अधिनियम, 2005” अस्तित्वात आला.
या अधिनियमातील कलम 1 हे अत्यंत मूलभूत असून, संपूर्ण कायद्याचा उद्देश, कार्यक्षेत्र व अमलबजावणीची सुरुवात याचे स्वरूप या कलमामध्ये मांडले आहे.

कलम 1 – संक्षेप, विस्तार आणि प्रारंभ
(Section 1 – Short Title, Extent and Commencement)
कलम – 1 मध्ये खालील तीन उप-कलमांचा समावेश आहे:
“हा कायदा माहितीचा अधिकार अधिनियम, 2005 म्हणून ओळखला जाईल.”
संक्षेप (short Title)
याचा अर्थ असा की, या कायद्याला अधिकृतपणे Right to Information Act, 2005 असे नाव देण्यात आले आहे.
(2) कार्यक्षेत्र (Extent):
“हा कायदा संपूर्ण भारतभर लागू राहील, मात्र जम्मू आणि काश्मीर राज्यास वगळून.”
(टीप: कलम 370 हटवल्यानंतर आता जम्मू-काश्मीरमध्येही RTI लागू झाले आहे.)
म्हणजेच, सुरुवातीला हा कायदा संपूर्ण भारतभर लागू होता, पण जम्मू-काश्मीरमध्ये (त्या काळी) वेगळा RTI कायदा होता. मात्र 2019 नंतर, कलम 370 रद्द झाल्याने RTI Act, 2005 जम्मू-काश्मीरमध्येही लागू झाला.

(3) प्रारंभ (Commencement):
“या अधिनियमातील तरतुदी 12 ऑक्टोबर 2005 पासून अंमलात आलेला आहे.”
याचा अर्थ असा की कायदा जरी 15 जून 2005 रोजी संसदेत मंजूर झाला असला, तरी 12 ऑक्टोबर 2005 पासून प्रत्यक्ष अंमलबजावणीला सुरुवात झाली.
हे पण वाचा :माहितीचा अधिकार अर्ज कसा करावा – संपूर्ण मार्गदर्शक RTI 2025
कलम 1 चे महत्त्व:
1. कायद्याची अधिकृत ओळख स्पष्ट करते.
2. कार्यक्षेत्र आणि भौगोलिक मर्यादा ठरवते.
3. प्रत्यक्ष अमलात येण्याची तारीख निश्चित करते.
4. RTI कायदा इतर कायद्यांच्या तुलनेत नागरिकांना अधिक माहिती अधिकार देते याचे मूलभूत संकेत यामधून मिळतात.

निष्कर्ष:
कलम 1 हे जरी अत्यंत लहान असले, तरी ते RTI कायद्याचा पाया आहे. हाच कलम संपूर्ण कायद्याच्या अंमलबजावणीची अधिकृत सुरुवात घडवतो. भारतातील कोणताही नागरिक हा कायदा वापरून सरकारी माहिती मागवू शकतो, आणि शासनाला उत्तरदायी बनवू शकतो – ही संकल्पना याच कलमाच्या माध्यमातून सुरू होते.
ॲड. दिपक अरुण सपकाळे
BSW., MSW., DLL&LW., LLB.(MOB-9370653100)

माहितीचा अधिकार अधिनियम 2005 (Right to Information Act, 2005) लागू झाल्यानंतर भारतीय समाज, प्रशासन, आणि नागरिकांमध्ये खालील महत्त्वाचे बदल घडले:
1. प्रशासनात पारदर्शकता वाढली
RTI कायद्यामुळे सरकारी निर्णय, योजना, खर्च, निविदा प्रक्रिया इत्यादी बाबतीत माहिती मागता येते. त्यामुळे गोपनीयता आणि भ्रष्टाचारावर आळा आला.

2. नागरिक अधिक जागरूक आणि सशक्त झाले
सामान्य नागरिकांना आपल्या हक्कांची माहिती मिळवण्याचं अधिकारिक साधन मिळालं. त्यामुळे नागरिक आता सरकारी कामांबद्दल प्रश्न विचारू लागले आहेत.
3. भ्रष्टाचारावर नियंत्रण
सरकारी कार्यालयात होणाऱ्या भ्रष्टाचाराच्या घटना RTI द्वारे उघडकीस आल्या. अनेक घोटाळ्यांची माहिती RTI अर्जांमुळे समोर आली.
4. सामाजिक कार्यकर्त्यांना मदत
RTI हा कायदा सामाजिक कार्यकर्ते, पत्रकार, NGO यांच्यासाठी प्रभावी साधन बनला. त्यांनी याचा वापर करून अनेक महत्त्वाचे विषय उघड केले.
5. योजनांच्या अंमलबजावणीवर लक्ष ठेवता येते
सरकारी योजना प्रत्यक्षात नागरिकांपर्यंत पोहोचतात की नाही हे RTI द्वारे चौकशी करून तपासता येते, उदाहरणार्थ – लाभार्थींची यादी, निधी वाटप, इ.

6. सरकारी यंत्रणांवर दबाव
सरकारी अधिकारी आणि संस्था आता जवाबदारीने आणि शिस्तबद्धपणे काम करू लागल्या आहेत, कारण माहिती लपवता येत नाही.
7. कायद्याचा सामान्य जीवनावर परिणाम
विद्यार्थ्यांनी गुणपत्रक, उत्तरपत्रिका मिळवली.
बेरोजगारांनी भरती प्रक्रियेतील त्रुटी उघड केल्या.
शेतकऱ्यांनी अनुदान, जमीनमोजणीसंबंधी माहिती मिळवली.

माहितीचा अधिकार कायदा हा लोकशाहीला बळकट करणारा ऐतिहासिक कायदा आहे. यामुळे सत्ताधाऱ्यांना जबाबदार ठरवणे शक्य झाले असून सामान्य नागरिक केंद्रस्थानी आले आहेत.
ॲड. दिपक अरुण सपकाळे
BSW., MSW., DLL&LW., LLB.(MOB-9370653100)
या महत्वाच्या बातम्या… तुम्ही वाचल्यात का?
Jio 601 Plan | जिओचा नवा धमाका – वर्षभर फ्री 5G डेटा!
पुरुष गर्भनिरोधक गोळी, जोक नाही खरं आहे, वैज्ञानिक क्रांती
समुद्रात खोलवर काय असतं? | रहस्य, सुंदर आणि थरारक जग!
5 कोटींचा चेक गिफ्ट म्हणून मिळाल्यास कर लागेल का?
Aadhaar PAN Link कसे करावे? कोणासाठी बंधनकारक आहे? जाणून घ्या
Telogen Effluvium म्हणजे काय? जाणून घ्या तात्पुरत्या केस गळतीची कारणं आणि घरगुती उपाय
जगात असा कोणता सजीव आहे जो वाऱ्यापेक्षा जलद धावतो?”
Ladki Bahin Yojana Payment Status | लाडकी बहीण योजना, हप्ता जमा, यादीत नाव तपासा
महत्वाची माहिती : Home Loan : गृहकर्ज कसे घ्यावे? गृह कर्जाचे प्रकार,फायदेशीर पर्याय, कागदपत्रे आणि सबसिडी योजना संपूर्ण वाचा
डायबेटिस म्हणजे काय? कारणं, लक्षणं, आहार आणि घरगुती उपाय |Diabetes Information in Marathi
Sip mutual funds : गुंतवणूक म्हणजे काय? 500 रुपयांपासून सुरुवात करून करोडपती कसे व्हायचे?
घर बसल्या पैसे कमवायचे, हे आहेत मार्ग
Blogging and YouTube Monetization Guide : ब्लॉगिंग व YouTube करून पैसे कसे कमवायचे?
Best Credit Card 2025: तुम्ही कुठले क्रेडिट कार्ड घ्यावे? जाणून घ्या..
माहितीचा अधिकार अर्ज कसा करावा – संपूर्ण मार्गदर्शक RTI 2025